مزاج شناسی ذاتی در طب سنتی | متخصص طب سنتی اصفهان
مزاج پایه | اطبای گران‌قدر ایرانی، برای تشخیص مزاج ذاتی هر فرد (یا همان سرشت مادرزادی)، شاخص‌های ده‌گانه‌ای را بررسی می‌کردند؛ که هر یک از آن‌ها چندین حالت و صفت را در برمی‌گرفت؛ بر اساس این علائم و نشانه‌های بالینی، تشخیص مزاج ذاتی مستلزم معاینه صحیح، دقت نظر و تفسیر صحیح توسط پزشک متخصص طب ایرانی است؛ و این در حالی است که بدون توجه به ظرافت‌های تشخیص مزاج توسط مدعیان ناآگاه، شاهد تشخیص‌های ضد و نقیض و در نتیجه، تجویزهای غلط هستیم.
دکتر مجتبی معتمدی متخصص طب سنتی اصفهان
بهترین متخصص طب سنتی اصفهان – دایرکتوری دکتر آف
ذکر این نکات جهت آشنایی و تفکر بیشتر شما در مقوله مزاج ذاتی است، تا در هنگام ویزیت متخصص آمادگی بیشتری داشته باشید و بتوانید کمک مضاعفی برای تشخیص صحیح مزاج خود انجام دهید؛ این موارد عبارتند از:
- کیفیت بدن در لمس که توسط معاینه‌کننده درک می‌شود: دما، قوام. شخص معاینه کننده باید مزاج معتدل داشته یا درک درستی از دما و قوام در لمس داشته باشد و نقاط مختلف بدن را برآورد کند.
- هیکل و اندازه کلی بدن: لاغر، درشت و عضلانی، درشت با غلبه توده چربی
- مو: شامل تراکم مو، ضخامت، سرعت رشد، رنگ مو
- رنگ بدن: در زمانی‌که تحت تاثیر عوامل مداخله‌گر مثلا بیماری‌ها، هوای محیط،… نباشد.
- خواب و بیداری: مدّت خواب هر فرد، احساس نشاط یا کسالت بعد از خواب و …
- چگونگی افعال صادره از بدن: سرعت انجام کارها (شتاب‌زدگی) یا کندی، عجول بودن، ثبات رأی،…
- ویژگی مواد دفعی از بدن: شامل بزاق، ترشحات بینی و حلق، ادرار، مدفوع، عرق، ترشحات اعضای جنسی
- بزرگی و کوچکی اعضای بدن: قفسه سینه، اندام‌ها، مفاصل، عروق، معاینه و بررسی نبض
میزان تأثیر پذیری فرد از غذا، شیوه زندگی و محیط پیرامون (واکنش نسبت به حرارت، برودت، رطوبت، خشکی) - ویژگی‌های روحی-روانی و رفتاری غالب در هر فرد
لازم به ذکر است که این موارد از درجه اهمیت متفاوتی برخوردار هستند.
هر یک از این نشانه‌ها در افراد با مزاج‌های مختلف متفاوت است مثلاً فردی که فربه است و پوست سفید و موهای کم‌پشت نازک لَخت دارد و زود دچار سرما می‌شود و حرکاتش کند است و نیاز به خواب طولانی دارد و بوی ادرار و عرق وی کم است و حواس ظاهری وی به‌سرعت تحریک نمی‌شود . و محسوسات مشابه (مثلاً بوهای مشابه) را به‌دقت افتراق نمی‌دهد و میل جنسی متوسط مایل به کم دارد، و دیرخشم و محافظه‌کار و کم ثبات است . احتمالاً دارای مزاج «سرد و تر» خواهد بود. ولی همین فرد می‌تواند دچار مزاج عارضی یا سوء مزاجی متفاوت از مزاج اصلی خود شود بدون آنکه همه علائم تغییر کند. این امر یعنی تفاوت قائل شدن و تشخیص میان مزاج ذاتی با مزاج اکتسابی یا مزاج بیماری.
البته باید این نکته را نیز یادآور شد که بحث مزاج‌ها در طب سنتی اصیل ایرانی مبحثی بسیار پیچیده و چالش‌برانگیز است و توضیحاتی که برای هر مورد بیان شده تنها مصادیقی از پارامترهای موردبررسی هستند. تفاوت قائل شدن بین مزاج‌های ذاتی ، اکتسابی و بیماری، در نظر گرفتن همه عوامل در تشخیص صحیح مزاج فرد مانند مزاج فصل، مزاج سن، مزاج اندام‌های مختلف بدن و … ازجمله مواردی است که از اهمیت به سزایی در مقوله مزاج شناسی برخوردارند.
در حال حاضر در دانشکده‌های طب ایرانی، پژوهش‌های متعددی جهت استانداردسازی روند شناسایی مزاج در حال انجام است.
مزاج های ذاتی و اکتسابی
مزاج های 9 گانه، ممکن است از کنش عامل‌های خارجی، داخلی و روانی مثل فصل، سن، جنسیت، مکان زندگی، اعراض نفسانی (حالات روحی و روانی) و… تحت تأثیر قرارگرفته و دگرگون شوند؛ ازاین‌رو مزاج ها به دودسته تقسیم می‌شوند که هر انسانی این دو مزاج را دارا است و هیچ دو شخصی دارای مزاج یکسان نیستند و عبارت‌اند از:
- مزاج ذاتی (پایه/مادرزادی/جبلی/مولودی): از زمان انعقاد نطفه همراه انسان است و
- مزاج اکتسابی (عارضی یا حال): فرد در دوران عمر خود به‌واسطۀ مشکلات و بیماری‌ها و… به مزاج اکتسابی سوق داده می‌شود و به این واسطه از مزاج ذاتی خود فاصله می‌گیرد. این مزاج می‌تواند لحظه‌به‌لحظه براثر عوامل درونی و بیرونی تغییر کند.
مزاج هر شخص را می‌توان به گونۀ زیر فرض و تقسیم کرد:
50 درصد مزاج ذاتی و 50 درصد مزاج اکتسابی (1 به 1)
75 درصد مزاج ذاتی و 25 درصد مزاج اکتسابی (2 به 1)
25 درصد مزاج ذاتی 75 درصد مزاج اکتسابی (1 به 2)
