بررسی و تشخیص مزاج عارضی | دکتر مجتبی معتمدی
بررسی و تشخیص مزاج عارضی | از دیدگاه متخصصان طب سنتی، یکی از مشکلات حوزۀ سلامت در کشور ما، آگاهی نداشتن بسیاری از ایرانیان، از مزاج درستشان است؛ این موضوع موجب شده افراد زیادی، رژیم غذایی و سبک زندگی خلاف با مزاجشان داشته باشند و درنتیجه، با خطر مبتلا شدن به بیماری‌های مختلف و سایر معضلات روبرو شوند. در این مطلب، سعی شده به نحوی کامل با مزاج شناسی و شاخص‌های شناخت مزاج صحیح، آشنایی جامعی پیدا کنید.
مزاج شناسی، علمی پیچیده، گسترده و در عین حال، با ارزش است که نیازمند شناخت ویژگی‌های جسمی و روحی خودمان، مزاج مواد غذایی، مزاج گیاهان دارویی و… دارد؛ تا امکان تعیین نوع رژیم غذایی، ورزش و سبک زندگی (Lifestyle)، شیوۀ پیشگیری و درمان بیماری‌ها و… به‌طور درستی فراهم شود و درنهایت شما به زندگی سرشار از سلامتی و نشاط برسید.
مزاج، در لغت به معنی «در هم آمیختن» است؛ ابوعلی سینا، در کتاب «قانون» مزاج را این‌گونه تعریف می‌کند:
«مزاج عبارت از چنان کیفیتی است که از واکنش متقابل اجزای ریز مواد متضاد به وجود می‌آید. در این واکنش متقابل، بخش زیادی از یک یا چند ماده با بخش زیادی از ماده یا مواد متخالف باهم می‌آمیزند، بر هم تأثیر می‌کنند و از این آمیزش کیفیت متشابهی حاصل می‌شود که آن را مزاج نامیده‌اند». برخی از حکما نقش رفتارها را در پیدایش مزاج دخیل می‌دانند.
دکتر مجتبی معتمدی متخصص طب سنتی اصفهان
بهترین متخصص طب سنتی اصفهان – دایرکتوری دکتر آف
اخلاط چهارگانه به زبان ساده
غذایی که ما می‌خوریم پس از هضم در معده و روده کوچک، از طریق عروق بسیار ریز به کبد منتقل می‌شود و پس از پردازش در کبد به 4 بخش عمده تقسیم می‌شود، که به هر یک از این‌ها خلط گفته می‌شود و منظور از «اخلاط اربعه یا اخلاط چهارگانه» همین چهار خلط است؛ که عبارت‌اند از:
- دم (خون)
- بلغم
- صفرا
- سودا
البته بلغم عمدتاً در معده و روده ایجاد می‌شود و مقدار کمتری از آن در کبد تولید می‌شود.
اشتباه رایج در بیان مزاج
بین مردم مرسوم شده که می‌گویند فلان شخص، مزاج دموی یا بلغمی دارد؛ درحالی‌که دم، بلغم، صفرا و سودا مزاج نیست و همان‌طور که گفته شد، این موارد از اخلاط چهارگانه هستند و درستش به شیوه بالاست یعنی مثلاً «گرم و خشک» نه صفرایی. وجود مزاج برای هر خلط موجب این اشتباه شده است.
بنابراین از دیدگاه طب سنتی اصیل ایرانی، برای تقسیم‌بندی افراد به چند گروه به لحاظ شخصیتی، بهتر است از واژه مزاج با تعریف مخصوص به خودش –یعنی شامل گرمی، سردی، تری و خشکی و ترکیب دوتایی آن‌ها- استفاده کنیم؛ و نه بیان مزاج با تعاریف مصطلحی غلط (یعنی واژه‌هایی چون دموی مزاج، سوداوی مزاج و… درست نیستند) .
نام‌گذاری گرمی و سردی در طب سنتی ایرانی، فقط به گرمی و سردی دمایی بدن اشاره نمی‌کند؛ بلکه بسیاری از ویژگی‌های دیگر، مانند استخوان‌بندی، میزان خواب‌وبیداری، عملکردهای هضمی و غیره نیز از طریق آن توصیف می‌شوند.
مزاج های ذاتی و اکتسابی
مزاج های 9 گانه، ممکن است از کنش عامل‌های خارجی، داخلی و روانی مثل فصل، سن، جنسیت، مکان زندگی، اعراض نفسانی (حالات روحی و روانی) و… تحت تأثیر قرارگرفته و دگرگون شوند؛ ازاین‌رو مزاج ها به دودسته تقسیم می‌شوند که هر انسانی این دو مزاج را دارا است و هیچ دو شخصی دارای مزاج یکسان نیستند و عبارت‌اند از:
- مزاج ذاتی (پایه/مادرزادی/جبلی/مولودی): از زمان انعقاد نطفه همراه انسان است و
- مزاج اکتسابی (عارضی یا حال): فرد در دوران عمر خود به‌واسطۀ مشکلات و بیماری‌ها و… به مزاج اکتسابی سوق داده می‌شود و به این واسطه از مزاج ذاتی خود فاصله می‌گیرد. این مزاج می‌تواند لحظه‌به‌لحظه براثر عوامل درونی و بیرونی تغییر کند.
مزاج هر شخص را می‌توان به گونۀ زیر فرض و تقسیم کرد:
- 50 درصد مزاج ذاتی و 50 درصد مزاج اکتسابی (1 به 1)
- 75 درصد مزاج ذاتی و 25 درصد مزاج اکتسابی (2 به 1)
- 25 درصد مزاج ذاتی 75 درصد مزاج اکتسابی (1 به 2)
مزاج طبیعی و غیرطبیعی
به‌عنوان‌مثال در برخی افراد که دارای مزاج خشک هستند و میل به رطوبت دادن (تری دادن) به بدنشان از طریق خوابیدن در روز، پرخوری و… هستند، این رطوبت غیرطبیعی است. اما اگر این شخص از سرکه‌انگبین، خاکشیر و… استفاده کند؛ رطوبت طبیعی دارد و عوارضی ندارد.
درنتیجه، اینکه بگوییم هر چیز سردی، بد است یا چیزهای سرد و خشک بد هستند، اشتباه است!
انسان‌ها به مواد مختلف با همۀ مزاج‌ها نیاز دارند و این موضوع بستگی به طبیعی و غیرطبیعی بودن آن دارد؛ مثلاً در سردی و خشکی، «چای سیاه» مزاجی غیرطبیعی دارد و «زرشک»، مزاجی طبیعی دارد. همان‌طور که گفته شد، مزاج‌ها اکتسابی و قابل‌تغییر هستند، ولی به شرطی این تغییر در مزاج ها مفید است که غیرطبیعی نباشد.
مزاج برای مناطق جغرافیایی مختلف
بررسی و تشخیص مزاج عارضی | هر منطقه جغرافیایی دارای ویژگی‌هایی مانند وضعیت «آب و هوا» و وضعیت«هوا» است. آب و هوا (اقلیم) در طول ده‌ها سال حاصل‌شده است و ثابت است. آب‌وهوای 50 سال گذشتۀ کل ایران مؤید آن است که ایران آب و هوا (اقلیم) گرم و خشک را داراست؛ همچنین، آب‌وهوای اصفهان، گرم و خشک؛ خوزستان، گرم و تر و شمال، سرد و تر است.
«هوا» حالتی گذرا و موقتی است، که یک روز آفتابی، روزی دیگر ابری یا بارانی و یا همراه با وزش باد و… است.
«آب و هوا» و «هوا» می‌توانند در مزاج‌های ذاتی و اکتسابی ما مؤثر باشند.
مزاج برای اندام مختلف بدن
بررسی و تشخیص مزاج عارضی | همۀ اندام بدن دارای مزاج مختص به خود هستند که هرکدام در طول عمر، ممکن است به‌تنهایی مزاجشان تغییر یابد . مثلاً قلب که ذاتاً مزاج گرم و خشک دارد ممکن است دچار سردی شود. درحالی‌که، سایر اندام بدن، رو به گرمی داشته باشند. گاهی شخص، کبدش گرم شده و سردی میل می‌کند؛ ولی عوارض این سردی را در معده می‌بیند و یا برای گرم شدن معده گرمی مصرف می‌کند که کبدش بیش‌ازحد گرم شده و عوارضی را نشان می‌دهد.
بنابراین انسان می‌تواند دچار غلبه چند مزاج به‌صورت هم‌زمان شود و نکتۀ مهم این است که از چه روشی عضو درمان می‌شود و باید به‌گونه‌ای درمان تجویز شود که سایر اندام دچار عوارض نشوند.
